Historia

Zarys dziejów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie

tekst ks. Andrzeja Kopiczko

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej tworzą obecnie dwie formalnie oddzielne instytucje. Przede wszystkim obejmuje tzw. archiwum dawne, czyli dokumentację sprzed 1945 roku, chociaż w dziale „H” można odnaleźć także akta najnowsze. Funkcjonuje również Archiwum Akt Nowych, w którym zgromadzono już stosunkowo dużą liczbę archiwaliów powojennych i na bieżąco przejmowane są materiały z Kurii Metropolitalnej, parafii i innych instytucji kościelnych.

Na zbiory pierwszego archiwum złożyły się spuścizna kancelarii biskupiej i Kapituły Katedralnej. Archiwum Biskupie swoimi początkami sięga aż XIII wieku, czyli daty założenia biskupstwa warmińskiego. Do połowy XIV stulecia nie miało stałego miejsca; wędrowało wraz z rządcami diecezji, a ci mieli swoją siedzibę najpierw w Braniewie, potem w Ornecie i wreszcie w Lidzbarku Warmińskim. W tej ostatniej miejscowości zostało zdeponowane najprawdopodobniej w 1372 roku i pozostało do początku XIX wieku.

Oprócz Archiwum Biskupiego prawie równolegle zaczęto tworzyć Archiwum Kapituły Katedralnej, erygowanej w 1260 roku. Instytucja ta, składająca się z kolegium, liczącego w różnych okresach od 10 do 16 kanoników, okazała się bardziej stabilna; jej rezydencją prawie od początku był i do końca II wojny światowej pozostał Frombork. Tam też przechowywano dokumenty. A były one różnorodne: stricte religijne, ale także dotyczące administracji kościelnej i świeckiej. Trzeba bowiem przypomnieć, że zarówno biskupi warmińscy, jak i Kapituła Katedralna oprócz władzy duchownej, sprawowali również władzę świecką. W obydwu instytucjach zorganizowano kancelarie, chociaż różniły się one pod względem osobowym i strukturalnym. Obecne Archiwum Archidiecezji Warmińskiej jest zatem zróżnicowane i obejmujące działalność kilku instytucji, które przez wieki wykazywały dużą samodzielność. Ma to swoje odzwierciedlenie w układzie zbiorów, podziale na zespoły i jednostki archiwalne.

Z historii wiemy o grabieży części tych akt przez Szwedów. Dokonano tego w 1704 roku. Ówczesny biskup warmiński, Andrzej Chryzostom Załuski, pozostał wierny Koronie Polskiej i nie uznał króla szwedzkiego. Wówczas ci zajęli Lidzbark Warmiński wraz z zamkiem biskupów, gdzie mieściło się Archiwum. Wprawdzie najcenniejsze obiekty zostały wcześniej zdeponowane w kilku skrzyniach w Królewcu, ale nie wszystkie. To co Szwedzi zabrali, załadowano na siedem czterokonnych wozów. Nie wszystko jednak dotarło do ich kraju; część utonęła w Bałtyku, część uległa rozproszeniu, część została zwrócona, choć niekoniecznie na dawne miejsce. Cóż, książki i dokumenty też mają swoje losy.

W 1841 roku Archiwum Biskupie przeniesiono z Lidzbarka Warmińskiego do Fromborka. Odtąd można mówić o połączeniu zbiorów archiwalnych diecezji warmińskiej, mimo że jeszcze przez prawie wiek opiekę nad nimi sprawowali nadal oddzielnie biskupi i kapituła. We Fromborku zbiory dotknęła druga tragedia, równie bolesna co pierwsza. 8 lutego 1945 roku w tym mieście pojawili się czerwonoarmiści, którzy nie oszczędzili nie tylko zbiorów archiwalnych i innych cennych przedmiotów, ale też brutalnie obeszli się z rezydującymi tam kanonikami. Archiwalia zgromadzone w bramie prowadzącej na dziedziniec katedralny od strony południowej, obejmujące spuściznę do końca XX wieku, przetrwały wojnę prawie nienaruszone. Natomiast archiwum bieżące, które mieściło się w tzw. starym pałacu (czyli pałacu Ferbera), zostało całkowicie spalone, dlatego też nie posiadamy archiwaliów z lat 1918–1945.

Z ocalałego Archiwum żołnierze wywieźli do Związku Radzieckiego 40 skrzyń akt i książek. Nie wiemy dokładnie, co w nich było i co się z nimi stało. Dopiero w 1952 roku zapewne jedynie część dokumentów zwrócono władzom polskim, a te przekazały archiwalia Dyrekcji Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, natomiast księgozbiór Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu i Bibliotece Miejskiej w Gdańsku. Instytucje te otrzymane zbiory zwróciły w 1957 roku diecezji warmińskiej.

Po zakończeniu działań wojennych diecezja warmińska podjęła próbę zgromadzenia w jednym miejscu ocalałego zasobu archiwalnego. Nie było to łatwe. Od połowy 1945 roku centrum administracyjne Kościoła lokalnego przeniesiono z Fromborka do Olsztyna. Przydzielone pomieszczenia okazały się niewystarczające na urządzenie magazynów. Brakowało też wykwalifikowanych pracowników, którzy by rozproszone zbiory zinwentaryzowali, oczyścili i udostępnili badaczom. Co więcej, jeszcze przez prawie rok od zakończenia wojny na Wzgórzu Fromborskim urzędowały wojska sowieckie. Trzeba więc było ogromnego wysiłku, by zniszczone lub zagrożone zniszczeniem oraz rozrzucone akta ponownie zgromadzić i stworzyć z nich warsztat pracy. Duże zasługi na tym polu poniósł pierwszy administrator apostolski diecezji warmińskiej – ks. Teodor Bensch. Gdy w kwietniu 1946 roku zaistniała możliwość oficjalnego przejęcia katedry we Fromborku, władze diecezjalne podjęły się od razu zabezpieczenia zachowanych archiwaliów. Pojawił się jednak kolejny problem. Księgozbiorem i dokumentami zainteresowali się pracownicy Uniwersytetu Toruńskiego i bez wiedzy warmińskiej Kurii Biskupiej zaczęli wywozić przede wszystkim księgi, ale też i archiwalia. Przeciwko temu zaprotestował ks. Teodor Bensch, kierując w czerwcu 1946 roku pismo do prezesa Towarzystwa Naukowego w Toruniu, ks. Pawła Czapiewskiego. Zapewniał w nim o wysiłkach podejmowanych przez diecezję w celu zabezpieczenia archiwaliów fromborskich oraz o swojej trosce o archiwum i bibliotekę seminaryjną.

Przewożenie archiwaliów z Fromborka do Olsztyna trwało prawie dwa lata, ale i tak nie wszystkie od razu zgromadzono w nowym miejscu. Jeszcze w latach osiemdziesiątych XX w. znajdowano w różnych pomieszczeniach na Wzgórzu Katedralnym we Fromborku rozproszone księgi czy pojedyncze dokumenty.

W Olsztynie początkowo także nie było odpowiedniego magazynu. Zgromadzono je więc najpierw w Seminarium Duchownym przy ul. Mariańskiej i tam zamontowano odpowiednie półki oraz rozpoczęto porządkowanie. Pomagał w tych pracach alumn Julian Wojtkowski, obecny biskup-senior archidiecezji warmińskiej, który w połowie 1948 roku na łamach „Warmińskich Wiadomości Diecezjalnych” opublikował artykuł pt. „Warmińskie Archiwa Diecezjalne”. Była to pierwsza próba oceny stanu zachowania archiwaliów. Od listopada 1949 roku obowiązki dyrektora Archiwum Diecezjalnego objął ks. Jan Obłąk, późniejszy ordynariusz diecezji warmińskiej, który włożył największy wkład w jego uporządkowanie, a następnie umożliwienie historykom i studentom korzystania ze zbiorów.

Zasoby Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, mimo złożonej i trudnej przeszłości, są bardzo bogate. Zachowało się kilka spisów tych akt. Najstarszy pochodzi z 1613 roku, ale nie jest kompletny. W 1733 roku uporządkowanie Archiwum zarządził biskup Krzysztof Andrzej Jan Szembek. Duże zasługi w zabezpieczeniu zbiorów położył biskup Ignacy Krasicki. Jednak największe znaczenie mają dokonania archiwariusza fromborskiego Josepha Martina Saage w połowie XIX wieku. Na wzór innych archiwów niemieckich podzielił on zasób Archiwum Biskupiego na działy oznaczone literami do A do J. W dziale A zdeponowane są akta Kurii Biskupiej, w B – protokoły wizytacji kanonicznych, w C – akta dotyczące zarządu gospodarczego, D – korespondencja, E – pojedyncze dokumenty, F – plany i mapy, H – inne rękopisy, J – akta Kurii Biskupiej od końca XVIII do końca XIX wieku. Inną, bardziej złożoną, strukturę podziału mają archiwalia Kapituły Katedralnej. Ponadto w Archiwum Archidiecezji Warmińskiej są bardzo bogate zbiory akt podporządkowanych poszczególnym parafiom, a także instytucji działających w przeszłości w diecezji warmińskiej, zwłaszcza kapituły kolegiackiej w Dobrym Mieście, zakonów i kolegium wikariuszowskiego we Fromborku.

W okresie powojennym zasoby Archiwum stale powiększały się poprzez przejmowanie akt z parafii i darowizny zarówno od duchownych, jak i osób świeckich. Ważnym wydarzeniem było odzyskanie 400 ksiąg metrykalnych z Regensburga w czerwcu 2002 roku. Z Archiwum Diecezji Warmińskiej zostały one zarekwirowane przez gestapo we wrześniu 1944 roku. Najpierw przewieziono je do Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy w Berlinie, a później zdeponowano w Preußisches Geheime Staatsarchiv w Berlinie-Dahlem. W 1970 roku Episkopat Niemiecki zdecydował się na ulokowane ich w Centralnym Archiwum Biskupim w Regensburgu. Po zmianach politycznych w Polsce i traktacie polsko-niemieckim o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z czerwca 1991 roku pojawiła się możliwość ich powrotu do macierzystych diecezji. Uregulowało to porozumienie między Episkopatami Polskim i Niemieckim z września 2001 roku.

Do właściwego funkcjonowania archiwum niezbędne są stosowne pomieszczenia. Jak już wcześniej wspomniano, po II wojnie światowej diecezja warmińska takimi nie dysponowała. W 1962 roku władze miejskie Olsztyna zabrały budynek seminaryjny przy ul. Mariańskiej. Odtąd archiwalia musiały być przechowywane w kilku miejscach, m.in. przy ul. Wojska Polskiego 19, w zawilgoconym budynku, przeznaczonym do rozbiórki. Władze kościelne podejmowały bezustanne zabiegi o zgodę władz państwowych na budowę odpowiedniego budynku, jednakże dopiero w 1967 roku została podpisana decyzja o włączeniu do budownictwa sakralnego na rok 1968 rozbudowy Seminarium Duchownego przy ul. Kopernika 47 w Olsztynie, w tym także wzniesienia nowej Biblioteki Seminaryjnej i Archiwum Diecezjalnego. Niestety, biura projektowe w Olsztynie początkowo nie chciały przyjąć zlecenia na przygotowanie dokumentacji. Zwrócono się więc do prof. Stanisława Marzyńskiego z Warszawy, który współpracował z Zakonem Kapucynów. Sporządzony przez niego projekt nie zyskał akceptacji. Wówczas – za pośrednictwem tego ostatniego – prace zlecono architektowi z Olsztyna, Wiesławowi Piątkowskiemu. Po odrzuceniu jego pierwszych projektów, znów zmieniono architekta i ostatecznie plan budowy przygotował inżynier Adam Mickiewicz przy współpracy z Bronisławem Długoszem.

Budowę rozpoczęto w kwietniu 1973 roku. Większość prac wykonywano sposobem gospodarczym. Uroczyste poświecenie miało miejsce 19 marca 1976 roku, ale jeszcze przez kilka miesięcy trwały prace wykończeniowe. Odtąd archiwalia oraz księgozbiory, rozproszone dotąd w różnych punktach Olsztyna, skupione zostały w jednym miejscu. Obydwie instytucje dysponowały wspólną czytelnią i dwoma oddzielnymi magazynami. Po 30 latach, w 1996 roku, wybudowano nowy gmach biblioteki seminaryjnej i wówczas rozdzielono te dwie instytucje. Dzięki temu Archiwum Archidiecezji Warmińskiej posiada obecnie własny budynek i odpowiednie warunki do pracy oraz przechowywania zbiorów.

W powojennym sześćdziesięcioleciu Archiwum kierowało trzech dyrektorów: wspomniany już bp Jan Obłąk (od 1949 r.), następnie od 1 sierpnia 1983 roku ks. prof. Marian Borzyszkowski i – po jego śmierci – od października 2001 roku – ks. Andrzej Kopiczko, który już od 9 maja 1991 roku był wicedyrektorem. Natomiast jako archiwistki pracowały prawie wyłącznie siostry zakonne. Jako pierwszą zatrudniono s. Gabrielę Meissner, obliczankę, której archiwum zawdzięcza najwięcej; wykonywała wszystkie prace od porządkowania i udostępniania poprzez czyszczenie, konserwację i oprawę. Znała bardzo dobrze języki łaciński i niemiecki, stąd w wielu przypadkach tłumaczyła teksty czytelnikom, w tym także doktorantom. Od 1 maja 1981 do 31 czerwca 1983 roku wspierała ją s. Janina Wiśniewska (OSB, na pół etatu), która zajęła się porządkowaniem ksiąg rachunkowych. Z wykształcenia była germanistką, więc również nie miała trudności z poruszaniem się po zbiorach spisanych w tym języku. 1 września 1984 roku została zatrudniona s. Klemensa Sałacińska (też z OSB, wcześniej asystentka prof. Andrzeja Wojtkowskiego na KUL), znająca łacinę, niemiecki i francuski. W Archiwum przepracowała dziesięć lat (do 31 X 1994). Wspierała ją s. Imelda Wanda Kowalczyk (obliczanka), przyjęta do pracy 1 września 1984 roku, której głównym obowiązkiem było katalogowanie i udostępnianie archiwaliów czytelnikom. Zatrudniona była tylko na pół etatu i pracowała jedynie do 31 grudnia 1991 roku. Odtąd dyrekcję Archiwum wspierała już tylko jedna osoba: do 31 października 1994 roku jeszcze s. Klemensa Sałacińska, następnie w listopadzie tego roku p. Krystyna Łuniewicz, od 1 grudnia tr. – p. Renata Bielska (z wykształcenia bibliotekarka). Od 1 sierpnia 1997 roku do marca 2021 roku pracowała s. Joanna Staniszewska, a od 1 marca 2002 roku nadal pracuje s. Irmgarda Mozoła, obie emerytki (Zgromadzenie Sióstr św. Katarzyny). Ponadto od końca 2001 roku pomaga p. Małgorzata Niebrzydowska. Pomocą w katalogowaniu i porządkowaniu służą także studenci (przede wszystkim z UWM w Olsztynie), którzy odbywają praktyki archiwalne.

Archiwum Akt Nowych ma charakter otwarty. Początkami sięga lat pięćdziesiątych, gdy w osobnym pomieszczeniu na strychu Kurii Biskupiej w Olsztynie przy ul. Staszica 5 zaczęto gromadzić dokumentację przekazywaną z Kancelarii. Pierwszym archiwariuszem, któremu zlecono opiekę nad tymi zbiorami, został historyk ks. prof. Alojzy Szorc. Nominację otrzymał 1 stycznia 1968 roku i piastował tę funkcję do 4 listopada 1976 roku. Do dziś jeszcze można spotkać jego charakterystyczne pismo na niektórych teczkach. Po nim archiwariuszem został ks. dr Jan Jerzy Górny, który ukończył studia w zakresie historii Kościoła i patrologii . W jego nominacji napisano: „Studia Historii Kościoła rozpoczęte na Wydziale Teologicznym KUL, a uwieńczone magna cum laude doktoratem na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie są doskonałym przygotowaniem do pracy archiwalnej. Biorąc to pod uwagę, jak również aktualną konieczność porządkowania i przechowywania akt kurialnych, niniejszym dekretem mianuję… archiwariuszem Kurii Biskupiej…. Obowiązkiem Wielebnego księdza jako archiwariusza Kurii Biskupiej będzie zorganizowanie w podziemiach nowo wybudowanego gmachu archiwum i biblioteki przy ul. Kopernika 47 w Olsztynie Archiwum Diecezjalnego Akt Nowych, zgodnie z kanonami 375–378, 383–384”.

Ks. dra Górnego w porządkowaniu akt wspierała wymieniona już wcześniej s. Janina Wiśniewska. To jej przede wszystkim zawdzięczamy w dużej mierze uporządkowanie zbiorów i nadanie im układu, który pozostał do dziś. Własną koncepcję organizacji tego Archiwum przedstawił także bp Julian Wojtkowski. Zakładała ona podział zbiorów na 10 zespołów:
I. Kancelaria Ogólna
1) dziennik korespondencyjny, 2) parafie, 3) duchowni, 4) problemy…
II. Sąd Biskupi
III. Wydział Duszpasterski
IV. Wydział Nauczania
(w zespołach II–IV zaproponował zachowanie porządku nadanego przez kancelarie)
V. Referat budownictwa sakralnego
VI. Księgowość
VII. Wydawnictwo
VIII. Duplikaty (w porządku alfabetycznym)
IX. „Ne tenere” z Niemiec
X. Biblioteka (dzienniki ustaw, Monitor Polski, wydawnictwa prawnicze, schematyzmy, wiadomości, rubrycele).

7 czerwca 1987 roku archiwariuszem Kurii Biskupiej w Olsztynie został ks. Andrzej Kopiczko i pełni tę funkcję do dziś (W październiku 2001 roku nominację na kierownika Archiwum Akt Nowych i wicedyrektora Archiwum Archidiecezji Warmińskiej otrzymał ks. dr Jacek Wojtkowski. Zasadniczo jednak koncentrował się na opiece archiwaliów pozostających jeszcze w Kurii Metropolitalnej.

Największy zasób w Archiwum Akt Nowych stanowią duplikaty ksiąg metrykalnych, następnie dokumenty finansowe i dotyczące funkcjonowania duszpasterstw w diecezji warmińskiej. Dość znaczące miejsce zajmują także teczki parafialne i teczki personalne zmarłych księży. Nie wytworzono jak dotąd szczegółowych zasad przejmowania akt z Kurii Metropolitalnej, ale czynione jest to na bieżąco, w zależności od warunków lokalowych i potrzeb tej ostatniej.

Po przeniesieniu w 1997 roku biblioteki seminaryjnej do nowego gmachu, Archiwum Akt Nowych otrzymało część magazynu na pierwszym piętrze, co znacząco poprawiło warunki przechowywania zbiorów (wcześniej znajdowały się w piwnicy). Wszystkie, skatalogowane i uporządkowane, przechowywane są w teczkach (stare systematycznie wymienia się na nowe) i pojemnikach archiwalnych.

Najwięcej czytelników posiada Archiwum Akt Dawnych. Szacunkowo w ciągu roku odwiedza je od 300 do 600 osób. Przeprowadzane są też kwerendy archiwalne na prośby kierowane listownie. Są to przede wszystkim poszukiwania genealogiczne, które w ostatnim okresie stały się bardzo popularne. Archiwum Archidiecezji Warmińskiej podjęło się także popularyzacji wiedzy o zbiorach i regionie warmińsko-mazurskim. Czyniło to w ramach spotkań „Conventus Varmiensis”. Na ich program składały się prelekcja poświęcona określonemu tematowi oraz korespondująca z nią wystawa. Obecnie najwięcej uwagi poświęca się konserwacji przechowywanych zbiorów.

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej – mimo wielu trudności po II wojnie światowej – obecnie jest instytucją działającą sprawnie, dobrze wyposażoną i realizującą wszystkie zadania. W regionie warmińsko-mazurskim posiada największe i najcenniejsze zbiory dotyczące historii sprzed 1945 roku.